Cuộc đua song mã giữa Mỹ và Trung Quốc để trở thành siêu cường trí tuệ nhân tạo

Tháng Mười năm 1957, Liên Xô ra mắt vệ tinh nhân tạo đầu tiên trên thế giới, Sputnik 1. Chiếc tàu không gian này không lớn hơn một quả bóng chuyền, nhưng nó đã trở thành động lực thúc đẩy Mỹ bước vào nghiên cứu và đầu tư mạnh mẽ, và thành quả cuối cùng là đưa được người lên Mặt Trăng. 60 năm sau, thế giới đang chứng kiến khoảnh khắc Sputnik thứ hai.

Nhưng lần này, người thức tỉnh không phải là Mỹ, mà là Trung Quốc, và mục tiêu không còn là khám phá không gian, mà là tạo ra trí thông minh nhân tạo. “Quả tên lửa Sputnik” lần này bắt đầu phóng đi khi AlphaGo, hệ thống trí tuệ nhân tạo do DeepMind thuộc Google phát triển, lật đổ nhà vô địch thế giới người Trung Quốc trong môn cờ vây, Ke Jie.

Theo lời hai chuyên gia tư vấn cho chính phủ Trung Quốc về chính sách AI, những cuộc đấu này đã kích thích các chính trị gia nước này đầu tư mạnh mẽ hơn vào công nghệ trên. Một báo cáo khác được phát hành vào năm ngoái cũng củng cố thêm nhận định trên về tham vọng của Trung Quốc – nước này cho thấy họ muốn trở thành người dẫn đầu thế giới về AI vào năm 2030.

Thất bại của Ke Jie trước AlphaGo đã trở thành động lực cho AI Trung Quốc.

“Đó là một tham vọng rất thực tế.” Anthony Mullen, giám đốc nghiên cứu của hãng phân tích Gartner, nói với trang The Verge. “Hiện tại, AI là nơi đang diễn ra cuộc đua song mã giữa Mỹ và Trung Quốc.” Ông Mullen cũng cho biết, Trung Quốc đang có mọi yếu tố cần thiết để đi trước trong cuộc đua này.

Chúng bao gồm: nguồn tài trợ từ chính phủ, lượng dân số khổng lồ, cộng đồng nghiên cứu sôi nổi, và một xã hội dường như luôn ưa chuộng các thay đổi công nghệ. Tất cả những điều này đang đặt ra một câu hỏi hàng nghìn tỷ USD: trong cuộc đua AI đang diễn ra, liệu Trung Quốc có thể đánh bại Mỹ?

Sức mạnh về số lượng

Để xây dựng một AI mạnh mẽ, bạn cần dữ liệu và không gì sản sinh dữ liệu nhiều như con người. Đó là lợi thế lớn nhất của 1,4 tỷ dân số Trung Quốc (trong đó có đến 730 triệu người dùng internet) so với nước Mỹ. Những công dân này tạo nên các mỏ thông tin hữu ích để những người khổng lồ về công nghệ của nước này khai thác, và Trung Quốc cũng dễ dãi hơn đáng kể khi nói đến tính riêng tư của người dùng.

Theo lời Mullen, với mục tiêu xây dựng một AI hùng mạnh, điều này tương đối thuận lợi khi so với các nước châu Âu và “bộ luật lấy người dân làm trung tâm” của họ. Các công ty như Apple và Google đang thiết kế cách để giải quyết vấn đề quyền riêng tư này, điều mà các công ty Trung Quốc ít phải lo lắng hơn nhiều.

Ở Trung Quốc, điều này có nghĩa là AI đang được triển khai bằng những cách thức có thể không được chấp nhận tại các nước phương Tây. Ví dụ, công nghệ nhận diện gương mặt đã được sử dụng trong mọi thứ, từ việc xác định những người vi phạm luật lệ giao thông, cho đến phân phát giấy vệ sinh.

Các công việc này có vẻ như khá tầm thường, nhưng theo các nhà nghiên cứu, đó là cách duy nhất để triển khai công nghệ trong một lĩnh vực còn đang thử nghiệm và phát triển. “Tôi không nghĩ Trung Quốc sẽ có khủng hoảng về sự tồn tại khi phát triển AI với mức độ như các nước phương Tây sẽ gặp phải.” Ông Mullen cho biết.

Cuộc phiêu lưu của các chatbot do Microsoft tạo ra ở Trung Quốc và Mỹ là một ví dụ tốt để so sánh. Tại Trung Quốc, chatbot Xiaoice do công ty tạo ra, đã có hơn 40 triệu người dùng, và nhiều người trong số đó thường xuyên sử dụng nó để nói chuyện hàng đêm. Nó thậm chí còn xuất bản một quyển sách thơ dưới một bút danh khác, và làm dấy lên một cuộc tranh luận ở đất nước này về sự sáng tạo nhân tạo.

So sánh với phiên bản tương tự phát hành bên Mỹ, có tên Tay, số phận lại hoàn toàn trái ngược. Sự nổi tiếng của nó đến từ việc bị người dùng Twitter dậy cho các ngôn ngữ phân biệt chủng tộc và sau đó bị “tiêu diệt”.

Matt Scott, giám đốc công nghệ của startup về thị giác máy tính, Malong Technologies, cho biết, thái độ của Trung Quốc đối với công nghệ mới đang theo hướng rất “liều lĩnh”. “Đối với AI, bạn sẽ phải luôn đi trước.” Ông cho biết. “Chỉ cần bạn sử dụng công nghệ từ một năm tuổi trở lên, bạn đã bị lỗi thời. Và tôi chắc chắn thấy điều đó ở Trung Quốc – hay ít nhất, cộng đồng của tôi ở Trung Quốc – rằng họ rất giỏi chấp nhận rủi ro đó.”

Văn hóa hợp tác

Theo nhiều cách khác nhau, kết quả của cộng đồng nghiên cứu AI tại Trung Quốc rất dễ đánh giá. Một báo cáo từ Nhà Trắng vào năm 2016 nhấn mạnh rằng, hiện tại Trung Quốc đang xuất bản nhiều bài báo trên tạp chí về kỹ thuật học sâu hơn cả Mỹ, trong khi các đơn xin cấp bằng sáng chế liên quan đến AI của các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã tăng 200% trong những năm gần đây.

Cho dù vậy, điều phức tạp hơn là làm sao biết được những con số này sẽ chuyển hóa thành thành tựu khoa học như thế nào. Paul Scharre, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm nghiên cứu An ninh Mỹ, lại không tin vào các con số thống kê. “Bạn có thể đếm được số lượng các bài báo, nhưng đó lại là số liệu thống kê tồi tệ nhất, vì nó không nói cho bạn bất cứ điều gì về chất lượng.” Ông cho biết. “Tại thời điểm này, những nghiên cứu thực sự đột phá vẫn đang được tiến hành bởi các tổ chức như Google Brain, OpenAI và DeepMind.”

Một cuộc đua robot do DARPA tài trợ.

Tuy nhiên, ở Trung Quốc, có nhiều sự hợp tác hơn giữa các hãng như vậy với các trường đại học và chính phủ – một điều có thể mang lại nhiều lợi ích hơn trong dài hạn. Malong Technologies của ông Scott điều hành một phòng nghiên cứu chung với Đại học Thanh Hoa, và vẫn còn nhiều mối quan hệ đối tác lớn hơn nữa, ví dụ như “Phòng thí nghiệm quốc gia về học sâu” do Baidu và cơ quan Cải cách và Phát triển Quốc gia của Trung Quốc quản lý.

Ngoài ra, còn có các khía cạnh khác ảnh hưởng đến việc nghiên cứu nhưng rất khó đánh giá. Scott cho rằng Trung Quốc có một cộng đồng AI đặc biệt mở. “Tôi nghĩ ở đây mọi người chú trọng hơn trong các mối quan hệ cá nhân.” Ông cho biết.

Ngoài ra, ông còn bổ sung thêm rằng ứng dụng tin nhắn nổi tiếng Trung Quốc, WeChat, là một nguồn tài nguyên phong phú, với các nhóm chat tập trung quanh các trường đại học và các công ty chia sẻ cũng như thảo luận về những nghiên cứu mới. “Các cộng đồng AI ở đây rất sống động.” Ông cho biết. “Tôi muốn nói rằng WeChat như một phương tiện lan truyền thông tin rất hiệu quả.”

Vai trò của chính phủ

Điều làm Scharre lo lắng nhất là các kế hoạch hiện tại của chính phủ Mỹ lại đang rút dần ra khỏi khoa học cơ bản. Kế hoạch ngân sách của chính quyền ông Trump sẽ rút vốn khỏi việc nghiên cứu, cắt giảm tiền cho các cơ quan đang làm việc liên quan đến AI.

“Rõ ràng Washington không có bất kỳ kế hoạch chiến lược nào để khôi phục đầu tư của Mỹ vào khoa học và công nghệ.” Scharre nói với The Verge. “Tôi lo ngại sâu sắc rằng một loạt kế hoạch cắt giảm của chính quyền ông Trump. Tôi nghĩ chúng rất đáng báo động và phản tác dụng.”

Chính quyền tiền nhiệm đã nhận thức được mối nguy hiểm và tiềm năng của trí tuệ nhân tạo. Hai báo cáo do Nhà Trắng xuất bản dưới thời ông Obama vào cuối năm ngoái đã nêu bật sự cần thiết phải đầu tư vào AI, cũng như đề cập tới các chủ đề về quy định và thị trường lao động.

“AI nắm giữ tiềm năng trở thành động lực chính cho tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội.” Báo cáo vào tháng Mười cho biết, và nhấn mạnh rằng “các khoản đầu tư công và của khu vực tư nhân vào R&D cơ bản và ứng dụng trên AI đã sẵn sàng bắt đầu thu được những nguồn lợi lớn.”

Nói theo một cách nào đó, tài liệu về chính sách cho AI của Trung Quốc đưa ra vào tháng Bảy vừa qua cũng phản ánh điều này. Báo cáo chính sách của Trung Quốc cho biết, đến năm 2020 họ muốn đứng ngang hàng với những nước hàng đầu, đến năm 2025 AI sẽ trở thành động lực chính cho nền công nghiệp Trung Quốc, và đến 2030, họ sẽ “chiếm vị trí dẫn đầu về công nghệ AI”.

Theo một báo cáo gần đây của tờ The Economist, với dự báo của hãng tư vấn PwC rằng tăng trưởng có liên quan đến AI sẽ đóng góp 16.000 tỷ USD cho kinh tế toàn cầu vào năm 2030 – một nửa nguồn lợi đó sẽ đến từ Trung Quốc.

Liệu các yếu tố trên có đảm bảo chiến thắng cho Trung Quốc trong cuộc đua AI?

Đối với Scharre, người gần đây đã viết một báo cáo về mối đe dọa của AI tới nền an ninh quốc gia, chính phủ Mỹ đang sống trong ảo tưởng. “Rất nhiều người cho rằng nước Mỹ đang xây dựng nên công nghệ tốt nhất thế giới, và tôi nghĩ rằng đó là một giả định nguy hiểm.” Vì vậy, ông cho rằng, nước Mỹ thực sự cần thức tỉnh về điều này. Trung Quốc có thể đã có động lực để hậu thuẫn mạnh mẽ cho AI, nhưng còn nước Mỹ thì sao?

Những người khác lại đang đặt câu hỏi cho rằng điều này có cần thiết hay không. Ông Mullen cho rằng, trong khi động lực trở thành người dẫn đầu thế giới về AI thuộc về Trung Quốc, Mỹ vẫn là nước đang đi trước, nhờ vào các nghiên cứu từ Thung lũng Silicon.

Ông Scharre cũng đồng ý về điều này, và cho rằng ngân sách chính phủ không phải vấn đề lớn khi những người khổng lồ công nghệ của Mỹ có thể chuyển hướng một phần doanh thu quảng cáo của họ sang AI. “Tiền từ những tổ chức như DARPA chỉ là một giọt nước giữa đại dương, nếu so với những gì bạn có được từ những công ty như Google hay Facebook.” Ông cho biết.

Các công ty này cũng là một luận điểm đối lập với quan điểm cho rằng nhân khẩu học Trung Quốc mang lại cho họ một lợi thế không gì sánh được. Lượng người dùng lớn trong một quốc gia rõ ràng là một điều tốt, nhưng nó có thể còn tốt hơn nếu có cùng lượng người dùng đó trải đều ra toàn thế giới.

Cả Facebook và Google đều có hơn 2 tỷ người dùng các dịch vụ nền tảng của họ cũng như hàng tá các dịch vụ khác với hơn một tỷ người dùng. Cấp độ tiếp cận này còn hữu ích hơn cả, khi nó mang lại sự phong phú và đa dạng về dữ liệu. Các công ty công nghệ Trung Quốc có thể rất ghê gớm, nhưng họ thiếu đi cách tiếp cận quốc tế này.

Ông Scharre cho rằng điều này rất quan trọng, bởi vì khi đánh giá mức độ tiến bộ của AI, việc triển khai trong thực tế có giá trị hơn cả các nghiên cứu. Theo ông, điều đó là “khả năng của các quốc gia và các tổ chức triển khai một cách hiệu quả những công nghệ AI. Hãy nhìn vào những ứng dụng như sử dụng AI trong chuẩn đoán chăm sóc sức khỏe, trong ô tô tự lái, và trong tài chính. Vì vậy, cho dù bạn đang đi sau 12 tháng về nghiên cứu, nhưng chừng nào bạn còn nắm giữ được công nghệ và sử dụng nó một cách hiệu quả, điều đó vẫn ổn.”

Theo nghĩa đó, cuộc đua AI không phải là một con số không vô nghĩa. Hiện tại, nghiên cứu đột phá cho dù được bí mật phát triển, nhưng nó được chia sẻ một cách rộng rãi xuyên biên giới. Matt Scott, CTO của Malong Technologies, cho rằng cả Mỹ và Trung Quốc có nhiều điểm chung hơn mọi người nghĩ.

“Mọi người lo sợ rằng có điều gì đó đang diễn ra trong các phòng thí nghiệm bí mật ở đâu đó, nhưng nó không đúng.” Ông cho biết. “Công nghệ tiến bộ nhất trong AI đã được công bố, và các quốc gia đang hợp tác tích cực với nhau. Người ta không tự nghiên cứu về AI được, họ cần có sự cộng tác.”

Điều tương tự đã từng diễn ra vào những thập niên 60, 70, khi Mỹ và Liên Xô chạy đua trong lĩnh vực không gian. Và cuối cùng, các lợi ích từ cuộc đua này – các kiến thức khoa học, công nghệ và văn hóa mới – đã không chỉ dành riêng cho người chiến thắng. Họ đã chia sẻ cho nhau nhiều hơn thế. Tương tự như vậy trong hiện tại, cuộc đua AI này không phải là điều đáng báo động, mà nó có thể mang lại lợi ích cho tất cả chúng ta.